Tirza

Het leven van Jörgen Hofmeester lijkt wel een serie van tegenslagen. Het is alsof het leven hem alles heeft afgenomen wat hem ooit dierbaar was. Gelukkig is er Tirza, Hofmeesters jongste en best gelukte dochter. Zij staat voor alles wat goed is en haar zullen ze hem nooit afpakken. Neen, zijn zonnekoningin zal hij zich nooit laten ontnemen. Ook al moet hij daarvoor het ondenkbare doen.

Hij vroeg zich af waarom hij nu niets meer had. Waarom alles van hem was afgenomen. Welk doel werd hiermee gediend? Welk spel werd er hier eigenlijk gespeeld? En wie speelde met hem?

(p. 177)

‘Tirza’ is een boek van de Nederlandse schrijver Arnon Grundberg. Het verhaal geeft ons een kijk in het  leven van Jörgen Hofmeester, voormalig redacteur van vertaalde fictie. Op het eerste zicht lijkt Hofmeester een stereotiepe controlefreak van middelbare leeftijd, die koste wat het kost aan de eisen van de maatschappij wil voldoen. Hoogbegaafde kinderen, financiële onafhankelijkheid en een prestigieuze carrière: dat zijn volgens Hofmeester de drie pijlers voor een succesvol leven. Wanneer twee van die pijlers het echter begeven,  wordt het de lezers meteen duidelijk dat Hofmeester niet zomaar een karikatuur is, maar net een zeer gecompliceerd hoofdpersonage. ‘Tirza’ vertelt ons over het beest dat in de mens verscholen zit. Een drift waar een individu mee worstelt en zich tegen verzet. Wat er gebeurt wanneer men niet langer worstelt en het beest in zich vrijlaat, dat komt de lezer te weten in ‘Tirza’.

Het beest in hem had gesproken, en het beest spreekt zonder woorden. De taal van het beest is woordeloos. Het bijt en likt, het spuugt en scheurt open. Maar spreken, zoals mensen spreken, nee, dat niet.

(p. 254)

Maatschappijdruk en oerdriften: het zijn twee thema’s die dus aan bod komen in dit boek. Mijn eerste impuls is om aan te geven dat ‘Tirza’ uniek is in zijn soort en dat ik nooit eerder zulk boek gelezen heb. Deels is dit ook het geval, maar niet op vlak van thematiek. Net als in mijn vorig blogbericht, kan ik verwijzen naar ‘Wij en Ik’ van Saskia De Coster. In dat boek wordt namelijk ook duidelijk wat er gebeurt wanneer de burger zijn leven plooit naar de normen van de maatschappij en tevergeefs onderdrukt wat in het binnenste van zichzelf verscholen zit. Langs de andere kant verschilt ‘Tirza’ mateloos van ‘Wij en Ik’. Alleen al op vlak van vertelperspectief zitten beide boeken volledig anders in elkaar. In ‘Tirza’ krijgen we te maken met een personale vertelsituatie uit het perspectief van het hoofdfiguur, Jörgen Hofmeester. In tegenstelling tot ‘Wij en Ik’ krijg je geen inkijk in de gevoelswereld van de andere personages. Op zich geen probleem, want je krijgt een uitgebreide kijk in de gedachten van Hofmeester.

Dat is echter een uitdaging voor de lezer, want die gedachten blijken niet altijd even makkelijk te volgen. Het is meer dan eens voorgevallen dat ik tijdens het lezen even stopte om te bedenken hoe ik nu ook alweer op een bepaalde pagina terecht was gekomen. Hofmeesters gedachten worden immers onderworpen aan heel wat uitweidingen.  Even stilstaan bij de versheid van de tonijn vloeit al snel over in de bedenkingen die Hofmeester had toen zijn echtgenote opnieuw voor de deur stond.  Het is dan ook geen verrassing wanneer ik u vertel dat de gebeurtenissen in ‘Tirza’  niet chronologisch verteld worden. De ontwikkelingen in het verhaal worden trouwens ook niet altijd even waarachtig verteld. In ‘Tirza’ krijgen we namelijk te maken met een onbetrouwbare verteller. Als lezer weet je vaak niet wat waarheid is en wat niet. In de gesprekken die Hofmeester met zijn echtgenote voert bijvoorbeeld, is het vaak niet duidelijk wat effectief uit de mond van de echtgenote komt en wat er door Hofmeester zelf wordt bij verzonnen. Dat de verteller soms dingen anders beschrijft dan hoe ze zich werkelijk voordoen, zorgt trouwens voor een einde dat de mond van elke lezer ver laat openvallen.

Hofmeester weet nu waarom dat gezicht hem zo bekend voorkomt, hij weet nu aan wie die jongen hem doet denken. Alles is hem nu duidelijk. Mohammed Atta. Als twee druppels water. Dezelfde kin, dezelfde ogen, hetzelfde kapsel.

(p. 202)

De onbetrouwbaarheid van de verteller en de vele zijsprongen die de gedachten van het hoofdpersonage maken, zijn twee factoren die bijdragen tot de complexiteit van het boek. Een andere factor is het stilzwijgend karakter van ervan. Net als in Allemaal willen we de Hemel van Els Beerten, een verhaal dat nochtans veel simpeler in elkaar zit, vinden sommige dingen tussen de regels plaats. De incestueuze relatie tussen Hofmeester en Tirza, bijvoorbeeld. Mogelijk speelt die relatie zich enkel af in het hoofd van Hofmeester, maar door de aanwezigheid van de onbetrouwbare verteller kunnen we dit nooit zeker weten. Die relatie zou alleszins een verklaring kunnen zijn voor de actie die Hofmeester onderneemt jegens Tirza en haar vriendje, Choukri. Jaloezie wordt dan namelijk een mogelijk motief.

Wanneer ik de technische kant van het boek even voor bekeken laat en mijn eigen leeservaring bestudeer, ondervind ik dat de vele digressies in het verhaal soms zorgden voor een wat stroeve beleving van de tekst. De taal waarin de roman geschreven staat, is heel formeel. In de tekst staan er vaak ook Duitse termen ingebed, omdat Hofmeester die taal aan de universiteit gestudeerd heeft. Dat draagt heel goed bij tot de karakterisering van de personages, maar de formaliteit van de woorden zorgde bij mij voor een wat trager leestempo. Door de eerste helft van het boek heb ik me moeten worstelen, vanaf de tweede helft ging het lezen vlotter. Ik vond de tweede helft van het boek, wanneer Tirza’s feest is afgelopen, dan ook het interessants. Dat is ook het deel dat het meest gevuld is met gebeurtenissen. In het eerste deel van het boek kom je weliswaar veel te weten over het verleden van de familie Hofmans, maar Tirza’s feest is de enige gebeurtenis die zich op de voorgrond afspeelt.

Het boek behandelt veel uiteenlopende thema’s: het vaderschap, maatschappijdruk, de oerdriften van de mens, … Maar ook thema’s zoals terrorisme en incest komen aan bod. Daarnaast toont ‘Tirza’ als geen ander aan dat het overstimuleren en krampachtig beschermen van je kinderen net het tegenovergestelde effect kan hebben.  Met ‘Tirza’ bewijst Arnon Grundberg dat hij een getalenteerd schrijver is. Door verschillende literaire technieken doet Grunberg de protagonist bijna tot leven komen. Hoewel de digressies in Hofmeesters’ gedachten niet altijd even makkelijk te volgen zijn, bevorderen ze de vorming van het personage wel. De uitweidingen doen ons vermoeden dat Hofmeester een geïsoleerd iemand is die vooral in zijn eigen gedachtewereld leeft. De onbetrouwbare verteltechniek, en bijgevolg het verrassend plot, zijn voor mij echter de elementen waarin dit boek uitblinkt. Het moment waarop de lezer beseft dat Jörgen’s beschrijving over het werken in de tuin eigenlijk rond de moord op de kinderen draait, is een echte voltreffer qua verrassingseffect. Wanneer de lezer de ware toedracht van de zoektocht in Afrika leert kennen, krijgt het boek een geheel andere betekenis. De lezer vermoedt vaak dat er waarheden worden achter gehouden, maar het dramatische einde van dit boek had niemand kunnen voorspellen.

Hij moet leren sterven. Daar is hij ook mee bezig. Hofmeester is een autodidact in het sterven.

(p. 304)

‘Ik ben een product van de beschaving,’ roept hij, ‘ik ben wat er gebeurt als je de beschaving loslaat op het beest. Dat ben ik. Ik heb nooit iets anders willen zijn dan beschaafd.’

(p. 410)

Er bestaat geen twijfel over het feit dat ‘Tirza’ een plaats moet kennen in het canon van de  Nederlandse literatuur. Grundberg houdt de lezers alert door de onbetrouwbare verteltechniek en de omstandigheden die tussen de regels gesuggereerd worden.  ‘Tirza’ is echter ook een ietwat ingewikkeld boek en daardoor niet voor elk lezerspubliek geschikt. De thema’s die Grundberg in dit boek behandelt, zijn niet altijd even toegankelijk. Door de ingewikkelde schrijfstijl en het wel zeer complexe hoofdpersonage, ben ik van mening dat je al wat leeservaring moet hebben om dit boek ten volle te appreciëren. Om die reden is ‘Tirza’ een boek dat niet door iedereen graag gelezen zal worden. Ook ik vond het verhaal, zoals ik al eerder vermelde, soms wat traag op gang komen. Langs de ene kant past ‘Tirza’  binnen mijn voorkeursspectrum van literatuur, omdat het een een psychologische roman is. Ik denk echter niet dat ik snel geneigd zou zijn om ‘Tirza’ uit mezelf te lezen, onder andere vanwege de vele digressies. Net hierdoor heb ik bij ‘Tirza’ wel het gevoel dat ik mijn literaire horizon verbreed heb. Voor mij was ‘Tirza’ een boek waar ik me soms met moeite heb moeten doorwurmen, maar bij andere momenten liet het me ook perplex staan. ‘Tirza’ was voor mij een uitdaging, maar uiteindelijk ben ik blij dat ik de uitdaging ben aangegaan.